Opinieartikel #1: Van Van Marken tot Netflix: de geschiedenis van secundaire arbeidsvoorwaarden (1880–nu)

Elke eerste maandag van de maand publiceert ArbeidsvoorwaardenNieuws.nl een opinieartikel van Paul Brink, founder van Not Secondary en expert in secundaire arbeidsvoorwaarden. Paul neemt lezers mee in actuele thema’s, trends en ontwikkelingen op het gebied van arbeidsvoorwaarden. Met zijn sterke praktijkbasis vertaalt hij inzichten direct naar concrete handvatten die jij meteen kunt gebruiken.

Dit artikel gaat over de geschiedenis van secundaire arbeidsvoorwaarden. We gaan, aan de hand van vraagstukken, periodes en gebeurtenissen, terugkijken naar het ontstaan van deze arbeidsvoorwaarden en de veranderingen in de loop van de jaren — van eind 1800 tot nu.

Voor het opstellen hiervan hebben wij gebruik gemaakt van verschillende bronnen op het internet en gesprekken die wij gevoerd hebben met HR-professionals.

Wanneer, waarom en door welke organisatie werden voor het eerst secundaire arbeidsvoorwaarden gebruikt?
Een korte geschiedenisles leert ons dat de oprichter van de Nederlandsche Gist- & Spiritusfabriek (tegenwoordig onderdeel van DSM) en de Nederlandsche Oliefabriek (later Calvé) de eerste sociale ondernemer in Nederland was. Het ging hier om de, in 1869 geboren, Delftse Jacques van Marken. Beide bedrijven groeiden hard dankzij Markens bevlogenheid en innovatiedrift. Arbeid en kapitaal waren voor hem even belangrijk: hij was de eerste werkgever die zijn personeel een ziektekostenverzekering en pensioenvoorziening gaf. Ook zorgde hij ervoor dat er betaalbare arbeiderswoningen werden gebouwd omdat hij van mening was dat goede huisvesting essentieel was voor goed werk.

Een belangrijke drijfveer voor de opkomst van secundaire arbeidsvoorwaarden was dat veel werk op elkaar leek. In sectoren waar loon en functie nauwelijks verschilden tussen werkgevers, zochten bedrijven naar andere manieren om zich te onderscheiden. Het aanbieden van extra voorzieningen werd zo een strategisch middel om personeel aan te trekken en te behouden.

De tijdlijn van de verandering van arbeidstijden
Een groot omslagpunt in de geschiedenis met betrekking tot werktijden was toen Henry Ford in 1922 besloot voor zijn fabrieken de 8-urige werkdag in te voeren. Voor die tijd geloofde de meeste werkgevers nog in het concept: hoe meer uren werken, hoe meer er geproduceerd werd. Hier van afstappen door een aantal grote werkgevers was een kantelpunt in deze denkwijze. Daarnaast bedacht Ford zich dat meer vrije tijd ook betekent dat zijn werknemers meer tijd hebben om geld uit te geven. Het liefst natuurlijk aan een mooie nieuwe Ford ;). 

Ook na 1922 is er nog veel veranderd in werktijden, onder meer door een periode van oorlog die ervoor zorgde dat er juist weer meer uren gewerkt werd. De volgende grote doorbraak in Nederland was in 1961. In dit jaar is Nederland namelijk overgegaan tot de invoering van de vijfdaagse werkweek. Dit was in de VS hiervoor al normaal. Door deze nieuwe regelgeving kwam er in Nederland ook meer tijd om geld uit te geven, wat gesterkt door de stijgende salarissen ook zeker gebeurde.

Van fabriek naar cao: de institutionalisering van arbeidsvoorwaarden (1950-1980)
Na de oorlog groeit het idee dat overheid en werkgevers samen verantwoordelijk zijn voor bestaanszekerheid. In Nederland krijgt dit vorm via cao’s waarin steeds meer secundaire arbeidsvoorwaarden worden vastgelegd:

• Vakantiegeld (ingevoerd in 1968)
• Pensioenopbouw
• Reiskostenvergoedingen
• Eindejaarsuitkeringen
• Collectieve verzekeringen

Deze periode is de bloeifase van de verzorgingsstaat, waarin arbeidsvoorwaarden collectief en gestandaardiseerd worden.

Ook de rol van vakbonden is in deze periode cruciaal. Zij speelden een grote rol in het op de kaart zetten van secundaire arbeidsvoorwaarden: niet alleen via cao's, maar ook in overleg met de overheid. Vaste vakantiedagen, doorbetaling bij ziekte en aanvullende pensioenregelingen zijn in veel gevallen tot stand gekomen door jarenlange vakbondsinzet.

Individualisering & flexibiliteit (1990-2010)
Vanaf de jaren ’90 neemt de behoefte aan maatwerk toe:

• Cafetariamodel: werknemers krijgen meer keuzeruimte in hun voorwaarden
• Levensloopregelingen, spaarverlof, aanvullende opleidingen
• HR wordt strategisch partner in het aantrekken én behouden van talent 

Secundaire arbeidsvoorwaarden worden steeds vaker ingezet als onderscheidend vermogen: een manier voor werkgevers om zich positief te positioneren in de krappe arbeidsmarkt, in plaats van alleen te voldoen aan de standaard.

Daarnaast begon ook Europese regelgeving in deze periode een rol te spelen. Richtlijnen vanuit de EU over minimumverlof, gelijke behandeling en deeltijdwerk zorgden voor harmonisatie en verstevigden de positie van werknemers op veel vlakken.

De nieuwe tijd: experience, wellbeing & werkgeluk (2010-nu)
De laatste jaren zien we een nieuwe ontwikkeling: voorwaarden zijn niet langer “extra’s”, maar onderdeel van de bredere employee experience.

• Vitaliteitsbudgetten, thuiswerkvergoedingen, mentale gezondheid
• Jongere generaties verwachten persoonlijk relevante voorwaarden
• Transparantie wordt belangrijk: mensen willen weten wat ze krijgen én waarom 

De secundaire arbeidsvoorwaarden van nu zijn een mix van zorg, flexibiliteit, erkenning en vertrouwen.

Tegelijkertijd is er ook een ander geluid: bedrijven als Netflix, Hubspot, Virgin en Coolblue hebben afscheid genomen van het klassieke idee van vaste uren en standaardverlof. In plaats daarvan kiezen zij voor werkmodellen waarin medewerkers zelf hun uren indelen, onbeperkt vakantiedagen opnemen, werken waar ze willen en gebruik maken van creatieve ontspanningsruimtes. 

In deze tijd is ook het begrip 'employer branding' sterk opgekomen. Secundaire arbeidsvoorwaarden zijn niet alleen meer een interne HR-zorg, maar een extern communicatiemiddel geworden. Ze bepalen mede hoe aantrekkelijk je bent als werkgever, en spelen een hoofdrol in het aantrekken van talent.

Versnelling door COVID-19
De coronapandemie zorgde voor een abrupte en blijvende verandering in hoe we naar werk en arbeidsvoorwaarden kijken. In korte tijd werd thuiswerken de norm, groeide de aandacht voor mentale gezondheid en werd werk-privébalans een doorslaggevende factor in tevredenheid en retentie. Veel werkgevers heroverwegen sindsdien hun voorwaardenpakket, waarbij flexibiliteit, vertrouwen en gezondheid een centrale plek innemen.

De paradox van nu: secundair is allang primair geworden
Wat ooit begon als extraatjes van visionaire werkgevers, zijn nu bepalend voor hoe medewerkers zich verbonden voelen met hun werk. Maar tegelijk:

• Zijn regelingen vaak slecht uitgelegd
• Liggen ze versnipperd over handboeken, portals en HR-systemen
• Weten medewerkers niet wat ze allemaal aangeboden krijgen 

In een tijd van arbeidsmarktkrapte en veranderende verwachtingen kunnen werkgevers zich dat niet meer veroorloven.

Onze visie: arbeidsvoorwaarden verdienen meer dan een bijlage achterin het handboek

• Maak ze helder: begrijpelijke taal, zonder juridische omwegen
• Maak ze zichtbaar: zorg dat medewerkers weten wat ze hebben
• Maak ze flexibel: wat vandaag werkt, moet morgen kunnen meebewegen
• Maak ze persoonlijk: want werk is allang geen one-size-fits-all meer 

Wat we nu 'secundair' noemen, raakt steeds vaker aan wat mensen echt belangrijk vinden in hun werk. Het bepaalt hoe zij zich verbonden voelen met hun werkgever en of ze blijven of vertrekken. In die zin is het al lang niet secundair meer.

Paul Brink 

Not Secondary - Primaire focus op secundaire arbeidsvoorwaarden -